جلسه روز چهارشنبه (۱۷ آذر ۱۳۹۵) هیئت دولت یک تصمیم غیرمنتظره داشت. دولت تصمیم گرفت که واحد پول کشور از ریال به تومان تغییر کند. این تصمیم از این جهت غیرمنتظره بود که همین یکی دو ماه قبل مسئولان بانک مرکزی گفته بودند که فعلا رفورم پولی را در دستور کار ندارند. ۲۴ آبان ماه گذشته بود که به دنبال طرح مجدد موضوع حذف سه صفر از پول ملی (توسط قضاوی، معاون بانک و بیمه وزارت اقتصاد)، معاون اقتصادی بانک مرکزی اعلام کرد: این طرح فعلا در دستور کار بانک مرکزی قرار ندارد. پیمان قربانی البته گفته بود که “اما زمینه های لازم برای آن از قبل فراهم شده و با اطمینان از ثبات شاخص های اقتصادی و نظر مقامات پولی اجرایی خواهد شد”. کمتر از یک ماه بعد از این ماجرا هیئت دولت در جریان بررسی لایحه قانون بانک مرکزی، تصمیم به تغییر واحد پولی گرفت. البته سیف رئیس کل بانک مرکزی در اولین موضع گیری خود اعلام کرد که این تغییر، پیشنهاد این بانک نبوده است. او این را هم گفت که “تبدیل ریال به تومان” از “حذف صفر از پول ملی” جداست.

طرحی که ۲۳ ساله شد

البته موضوع حذف صفر مدت هاست که مطرح است. اولین بار در سال های ۷۲ و ۷۳ این موضوع مطرح شد اما با مخالفت برخی از مسئولان اجرایی نشد. موضوع مسکوت ماند تا اینکه احمدی نژاد دوباره موضوع را مطرح کرد. بانک مرکزی در سال ۸۸ حذف صفر را در دستور کار قرار داد و حتی بررسی های اولیه هم انجام شد. موضوع با جدیت دنبال می شد که به یکباره مواضع تغییر کرد. رئیس کل بانک مرکزی اعلام کرد که فعلا ضرورتی برای انجام این کار نیست و اجرای آن را به بعد از هدفمندی یارانه ها موکول کرد. البته این تصمیم بانک مرکزی در آن موقع کاملا درست بود. چرا که کشور بعد از سال ۸۹ درگیر نوسانات فراوان شد. طبق بررسی های بانک مرکزی در همان سال ها، اکثر کشورها در دوره ثبات اقتصادی دست به رفورم پولی می زنند.

تغییر واحد پول و حذف صفر، چرا؟

حتما می دانید که تغییر واحد پول یا حذف صفر تاثیر واقعی بر اقتصاد ندارد. در واقع پول یک قرارداد اجتماعی برای تسهیل مبادلات است. اگر با واحد پول فعلی برای خرید یک کیلوگرم ماست ۴۰ هزار ریال پرداخت می کردیم، در واحد پول جدید ۴ هزار تومان پرداخت خواهد شد. همین. با این توضیح و با توجه به اینکه تغییر واحد پول و حذف صفر هزینه هایی دارد و ممکن است به طور موقت مشکلاتی در فرایند حسابداری ایجاد کند، چرا باید واحد پول را تغییر داد. بانک مرکزی در گزارش سال ۸۹ خود این گونه توضیح داده است: دولت ها برای رفع اثر تورم بر ارزش پول ملی که به صورت کاهش قدرت خرید متجلی می شود، آن را به کار می بندند. همانگونه که از مفهوم رفورم مستفاد می شود، اصلاح پولی به معنی تغییرات سطحی و روبنایی بوده و نمی توان از آن انتظار داشت که تغییرات اساسی در حوزه پولی ایجاد نماید.

پول هایی که بی ارزش می شوند

در ایران نیز از سال ١٣٠٨ که واحد پول ایران به طور رسمی ریال اعلام شد تاکنون تحولات پولی عمده ای به وقوع پیوسته که عامل اصلی آن تورم بوده است. در سال ١٣۵٠، شاخص بهای کالاها و خدمات به قیمت های سال ۱۳۸۳ حدود ۰.۴ بود که در پایان سال ١٣٨٧ به ۱۸۳.۳ رسید. این بدان معناست که ارزش هر واحد پول کشور ۴۵۸ برابر کاهش یافته است. یعنی یک اسکناس ۱۰ هزار ریالی در سال ۸۷ به اندازه اسکناس ۲۲ ریالی در سال ۵۰ قدرت خرید داشته است. به این ترتیب و با توجه به کاهش شدید ارزش پول، ایجاد یک رفورم پولی لازم است. در نتیجه این امر، حجم بالایی از اسکناس و مسکوک کم ارزش در اقتصاد ایجاد شده که علاوه بر آثار روانی ناخوشایند بر افکار عمومی جامعه، مشکلات اجرایی عدیده ای نیز به دنبال داشته است. بانک مرکزی در گزارش خود تصریح کرده است که در برخی کشورها، کاهش قدرت خرید هر واحد پولی به حدی رسیده که پول به سختی به عنوان وسیله مبادله و واحد شمارش ایفای نقش کرده است.

انگیزه های غیراقتصادی تغییر واحد پول

بانک مرکزی در گزارش خود تصریح کرده است که البته عوامل سیاسی و غیراقتصادی نیز در تصمیم گیری برای تغییر واحد پولی موثر است. این گزارش با بررسی تجربه ۵۰ کشور جهان آورده است که سه عامل کسب اعتبار داخلی و خارجی، حفظ غرور ملی و جلوگیری از دلاریزه شدن اقتصاد همواره مورد توجه سیاستمداران بوده است. در مورد عامل سوم توضیح اینکه افراد جامعه معمولا به منظور حفظ قدرت خرید، پول خود را تبدیل به ارزهای جهانروا کرده و نگهداری می نمایند که به اصطلاح دلاریزه شدن اقتصاد نام دارد. تغییر و حفظ ارزش پول ملی برای جلوگیری از این اتفاق لازم است.

کشورهای جهان چه زمانی واحد پول خود را تغییر دادند؟

یافته های گزارش مزبور نشان می دهد که کشورهایی که دست به رفورم پولی زده اند ویژگی های مشترکی داشته اند از جمله اینکه:

۱- همگی طی سال های متمادی، با تورم های بالا مواجه بودند.

۲- معمولا در سال بعد از انتخابات و نه قبل از آن دست به این تغییر می زنند.

۳- کشورهایی که جایگزینی پول خارجی به جای پول داخلی در آنها شایع است تمایل بیشتری به اجرای برنامه تغییر واحد پول دارند.

تجربیات جهانی تغییر واحد پول

ترکیه: حذف ۶ صفر و رهایی از “میلیون لیرهای” بی ارزش

کشورهای بسیاری در دنیا طی سال های مختلف دست به رفورم پولی زده اند. یکی از آخرین کشورها ترکیه بوده است. شاید در فیلم های قدیمی تر این کشور دیده باشید که افراد میلیون ها لیر را برای یک خرید ساده یا کمک به مستمندان کنار خیابان پرداخت می کردند. کاهش شدید ارزش پول این کشور طی سال های دهه ۸۰ و ۹۰ عامل این شرایط بود. اما این کشور در یک اقدام متهورانه در سال ٢٠٠۵ ، اقدام به حذف ۶ صفر از واحد پول خود نمود و لیر جدید ترکیه را به جریان انداخت. شرایط تورمی این کشور که از دهه ١٩٧٠ آغاز شده بود، سبب گردیده بود برای بیان ارزش های پولی از میلیارد، تریلیون (هزار میلیارد) و یا حتی کوادریلیون (هزار هزار میلیارد) استفاده شود. در این فرایند به تقاضای پول نقد جامعه از طریق چاپ اسکناس های درشت‌تر پاسخ داده می‌شد که از سال ١٩٨١ هر دو سال یک بار صورت می گرفت. لذا ترکیه صاحب درشت ترین اسکناس دنیا یعنی ٢٠ میلیون لیر شده بود.

افغانستان؛ حجم عظیم اسکناس برای یک مبادله ساده

کشور افغانستان در سال ٢٠٠٢ با حذف ٣ صفر از واحد پول خود، پول جدیدی را با نام افغانی جدید به گردش درآورد. مشکل عمده قبل از تغییر واحد پول در مبادلات افغانستان، شمارش تعداد برگ های اسکناس رد و بدل شده بود. علی رغم آن که بیشتر اسکناس های موجود ١٠ هزار افغانی بود، اما به دلیل ارزش بسیار کم آن، در معاملات به حجم عظیمی از اسکناس نیاز بود. ناکارآمدی سیستم بانکی در این کشور نیز موجب شده بود تا عموم معاملات به صورت نقدی و توسط اسکناس صورت پذیرد و این موضوع مشکلات را بیشتر می کرد. شواهد حاکی از آن است که پول جدید در افغانستان علاوه بر تسهیلاتی که در تسویه مبادلات ایجاد نموده به لحاظ روانی نیز آثارمثبتی داشته است. قبل از این تغییر یک دلار آمریکا در برابر ۴٠ هزار افغانی مبادله می گردید در حالی که ٣٠ سال پیش از این نرخ برابری معادل یک دلار در برابر ٢۵ افغانی بوده است. پس از تغییر واحد پول این نرخ به حدود ۴٠ افغانی برابر یک دلار آمریکا رسید.

تغییر واحد پول چه منافعی دارد؟

تسهیل در مبادله و رهایی از ارقام هزار و میلیون ریالی برای یک مبادله ساده یکی از مهم ترین منافع تغییر واحد پول است. اما این اقدام منافع دیگری هم دارد. از جمله این فواید عبارتند از:

۱- تغییر واحد پول منجر به دستیابی به کارایی بیشتر در جریان گردش نقدینگی جامعه می شود.

وقتی پول یک کشور دارای تعداد زیادی صفر باشد بسیاری از مبادلات در مقیاس میلیون، تریلیون و یا مانند ترکیه هزار تریلیون صورت می پذیرد. چنین شرایطی علاوه بر مشکلاتی که در زمینه های محاسباتی و حسابداری دفاتر ایجاد می کند، ناامنی حمل مقادیر زیاد پول، معطل شدن در صف بانک ها و معضلات شمارش حجم بالای اسکناس و سکه را نیز در پی دارد که با حذف صفرهای اضافی برطرف می گردد.

۲- تغییر واحد پول میزان توهم پولی را کاهش می دهد.

وقتی پول یک کشور دارای تعداد زیادی صفر باشد به طور معمول توهم پولی نزد آحاد آن جامعه بیشتر است. این امر انتظارات تورمی را افزایش می دهد که بر روند افزایش قیمت ها موثر می باشد. با اجرای برنامه اصلاح پولی و حذف صفر از پول ملی از اثر انتظارات تورمی کاسته شده و روند قیمت ها به سمت پایین تعدیل می شود.

۳- تغییر واحد پول اعتماد عمومی نسبت به پول ملی را افزایش می دهد.

همانطور که در بخش های پیشین اشاره شد، یکی از مشکلات سیاستگذاران در هر کشور کاهش اعتماد عمومی نسبت به پول ملی در اثر تورم و وجود صفرهای متعدد در پول است. این امر موجب جایگزینی پول پرقدرت تر شده و به دلاریزه شدن اقتصاد ختم می گردد. با حذف صفرهای اضافی و تغییر واحد پول این مشکل تا حد زیادی برطرف می گردد.

۴- تغییر واحد پول می تواند منجر به کاهش تورم گردد.

این مزیت هنگامی قابل حصول است که تغییر واحد پول در انتهای برنامه تثبیت اقتصادی انجام شود. شواهد تاریخی نشان می دهد که تغییر واحد پول در فضای مناسب به وجود آمده پس از اجرای برنامه اصلاحات ساختاری و یا تثبیت اقتصادی به مراتب موفق تر از سایر شرایط است و امکان دستیابی به نرخ های پایین تر تورم محتمل تر می باشد.

هزینه های انجام رفورم پولی چیست؟

اما این اقدام هزینه هایی نیز دارد. مهم ترین هزینه مربوط به چاپ اسکناس و ضرب سکه های جدید این نوع هزینه فقط یک بار در زمان اجرای برنامه و هنگامی که دو نوع پول به موازات هم در جریان است افزایشی می باشد. با توجه به اینکه با حذف صفر از پول ملی قطع اسکناس افزایش می یابد و به تبع آن تعداد اسکناس در جریان کاهش می یابد، هزینه چاپ در بلندمدت تنزل خواهد داشت.

منبع: روزنامه خراسان