تا بحال از خود پرسیده‌اید که کارکردهای اصلی بانکها در اقتصاد یک کشور چیست؟ ممکن است بگویید پس انداز کردن، دریافت سود بانکی، دریافت وام، حواله پول و مشابه این موارد. واقعیت این است که همه این موارد با اینکه جزو خدمات مهم بانکها محسوب می شود، ولی کارکردهای اصلی بانکها در اقتصاد نیستند.

کارکردهای اصلی بانکها در اقتصاد عبارتند از واسطه گری پولی، خلق پول، بلندمدت کردن اعتبارات، و بزرگ کردن اعتبارات.

واسطه گری پولی

بدین معنی است که بانکها بعنوانِ واسطه‌ی وجوه و پول بین عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان پول هستند. دارندگان پول مازاد، وجوه خود را در قالب انواع پس انداز در اختیار بانک قرار می دهند و بانک حدود ۸۰ درصد این پس اندازها را به تقاضا کننده پول تسهیلات می دهد. بخشی از ۲۰ درصد باقیمانده را بانکها بعنوان سپرده قانونی به بانک مرکزی پرداخت می کنند و بخش دیگر را برای مدیریت نقدینگی پیش نگهداشته و در شعب برای پرداختهای نقد اختصاص می دهند.

با توجه به اینکه پول دارای ارزش زمانی است، عرضه کنندگان پول در این فرآیند از بانکها سود دریافت می کنند و در مقابل، تقاضاکنندگان پول به بانک سود پرداخت می کنند. برحسب اصول، نرخ سود پرداختی تقاضاکنندگان پول به بانکها باید بالاتر از نرخ سود دریافتی سپرده گذاران باشد. زیرا اولا: بانکها از حدود ۸۰ درصد سپرده ها درآمد کسب می کنند و ۲۰ درصد باقیمانده (سپرده قانونی + نقدینگی) درآمدی برای بانکها ایجاد نمی کند و ثانیا: بانک هم باید در این فرآیند درآمدی کسب کند تا بتواند هم ادامه فعالیت بدهد و هم هزینه های پرسنلی و اداری خود را پرداخت نماید.

خلق پول

یکی از مهمترین کارکردهای بانکها، خلق پول است. برای آشنایی با مفهوم خلق پول فرض کنید یک نفر پول منتشر شده توسط بانک مرکزی معادل مثلا ۱۰۰ تومان را بعنوان حقوق دریافت و آن را نزد یکی از بانکها سپرده گذاری کند. آن بانک، حدود ۱۲ تومان آنرا به عنوان سپرده قانونی به بانک مرکزی میدهد و ۴ تومان را بعنوان نقدینگی پیش خود نگه می دارد. در آن صورت بانک می تواند باقیمانده پول (یعنی ۸۴ تومان) را به فرد دومی وام دهد. حال فرد دوم به بانک مراجعه می کند و دوباره آن ۸۴ تومان را سپرده گذاری می کند و در نتیجه بانک می تواند با کسر سپرده قانونی و نقدینگی، حدود ۷۱ تومان پول باقیمانده را به فرد سوم وام دهد و این فرآیند تا آخر ادامه می یابد. مجموع پولهای سپرده گذاری شده در بانک در دفعات مختلف با فرض کسر ۱۶ درصد بابت سپرده قانونی و نقدینگی، رقمی حدود ۶۰۰ تومان سپرده در آن بانک خواهد شد. در مثال فوق، به ۱۰۰ تومان پول منتشره بانک مرکزی پایه پولی یا پول پرقدرت گفته می شود و به ۶۰۰ تومان پول سپرده گذاری شده در بانک، نقدینگی و به نسبت “نقدینگی به پایه پولی”، ضریب فزاینده پول می گویند.

نرخ سپرده قانونی در افزایش یا کاهش ضریب فزاینده پول نقش اساسی دارد. بعنوان مثال چنانچه متوسط نرخ سپرده قانونی بانکها، ۱۰ درصد باشد در آنصورت ضریب فزاینده ۱۰ برابر (تقسیم ۱۰۰ به ۱۰) و چنانچه نرخ سپرده قانونی ۱۶.۵ درصد باشد، ضریب فزاینده حدود ۶ برابر خواهد بود. بانک مرکزی با کاهش یا افزایش نرخ سپرده قانونی بانکها، حجم نقدینگی در اقتصاد را کنترل می کند.

در پایان سال ۱۳۹۳، پایه پولی کشور ۱۳۱ هزار میلیارد تومان و نقدینگی کشور ۷۸۲ هزار میلیاردتومان بود که در نتیجه، ضریب فزاینده پول در اقتصاد حدود ۶ برابر بوده است.

بلندمدت کردن اعتبارات

در حالیکه بیشترین مدت زمان سپرده گذاری مردم نزد بانکها حداکثر ۵ سال است ولی بانکها این توان را دارند که وامهایی بلندمدت حتی ٢۵ ساله به مشتریان خود پرداخت نمایند. بعبارتی، بانکها سپرده های با زمان تادیه کمتر را به وامهای با بازپرداخت بلندمدت‌تر تبدیل نمایند. این کارکرد بانکها از آن نظر اهمیت دارد که منابع بلندمدت در تامین مالی پروژه های زیربنایی و اساسی در یک کشور اهمیت فراوان دارد.

بزرگ کردن اعتبارات

یکی دیگر از کارکردهای اساسی بانکها تبدیل پس اندازهای کوچک سپرده گذاران به وامهای کلان و بزرگ است که به این کارکرد، بزرگ کردن اعتبارات گویند. بانکها با تجمیع پس اندازهای کوچک مردم که به تنهایی قابلیت بکارگیری در ایجاد ظرفیتهای اقتصادی را ندارد و اعطای آن در قالب وامهای بزرگ به متقاضیان، نقش مهمی در تامین مالی واحدهای اقتصادی ایفا می کنند.

کارکردهای فوق، بدلیل تعداد انبوه سپرده‌گذاران یک بانک است که باعث می شود نوسانات ناشی از تغییرات در مانده سپرده‌های تعدادی از سپرده‌گذاران توسط تعداد دیگری از سپرده‌گذاران پوشش زمانی و مقداری داده شود.

نویسنده: امیر کیا